Giữa đại ngàn Tây Bắc hùng vĩ, đền Đông Cuông, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái nay là xã Đông Cuông, tỉnh Lào Cai từ lâu được xem là một trong những trung tâm tín ngưỡng đặc sắc của vùng. Đây không chỉ là nơi thờ tự linh thiêng mà còn là cội nguồn của tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn, vị Thánh Mẫu cai quản miền sơn lâm trong hệ thống Tam Tòa Thánh Mẫu của người Việt.

Mẫu Thượng Ngàn, còn được gọi là Mẫu Đệ Nhị, là vị thần bảo hộ cho núi rừng, cây cỏ và muông thú, tượng trưng cho sức sống tràn đầy của thiên nhiên. Trong dân gian, tùy theo truyền thuyết và sắc phong các triều đại, Mẫu có nhiều danh xưng khác nhau như Đông Cuông Công Chúa, Lâm Cung Thánh Mẫu, Quế Hoa Công Chúa, La Bình Công Chúa, Sơn Tinh Công Chúa… Tên gọi Mẫu Đông Cuông xuất phát từ chính địa danh nơi đền ngự.

Theo truyền tụng, đền Đông Cuông vốn là một ngôi miếu nhỏ thờ thần núi, thần rừng có từ thời Đường. Đến thời Lê, miếu được mở rộng thành đình, và sang triều Nguyễn đổi thành đền. Qua hàng trăm năm, ngôi đền vẫn được gìn giữ, trở thành nơi người dân trong vùng gửi gắm niềm tin, lòng biết ơn đối với Mẫu, người mẹ hiền của núi rừng.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn ở Đông Cuông mang đậm màu sắc bản địa, đặc biệt là ảnh hưởng của văn hóa người Tày Khao. Trong tâm thức người dân, Mẫu không chỉ là vị thần linh mà còn là người che chở, bảo vệ cho cuộc sống bình yên, mùa màng bội thu. Sức sống của tín ngưỡng này được lưu truyền qua những lời hát văn cổ “Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn”, vang vọng trong các nghi lễ, tạo nên âm hưởng linh thiêng và sâu lắng giữa núi rừng:

“Dâng văn chầu bà Đệ Nhị Thượng Ngàn,
Đông Cuông, Tuần Quán bà giáng đàn hôm nay...”

Hằng năm, tại đền Đông Cuông diễn ra hai kỳ lễ hội chính vào ngày Mão tháng Giêng và ngày Mão tháng Chín âm lịch. Lễ hội đầu xuân là dịp quan trọng nhất trong năm, gồm ba nghi lễ chính: mổ trâu trắng tế Mẫu, rước kiệu Mẫu và kiệu Báo (con) vượt sông Hồng sang miếu Ghềnh Ngai “thăm Đức Ông”, và lễ cúng tiệc 36 mâm rồng.

Nghi thức rước Mẫu sang sông là một trong những nét độc đáo, thể hiện ước vọng hòa hợp âm dương và sự kết nối giữa con người với thần linh. Kiệu Mẫu và kiệu Báo được trang hoàng rực rỡ, âm nhạc, trống dong cờ mở tưng bừng, người dân và du khách cùng khấn nguyện cầu cho năm mới mưa thuận gió hòa, vạn sự bình an. Sau lễ rước, là phần hội sôi động với các trò chơi và nghệ thuật dân gian đặc sắc như xòe then, hát chầu văn, hát cọi, khèn bè, ném còn, đấu vật…, mang đến không khí tưng bừng, gắn kết cộng đồng.

Đến tháng Chín âm lịch, đền lại tổ chức lễ mừng cơm mới, mổ trâu đen tế Mẫu – biểu tượng cho sự biết ơn mùa màng và lòng thành kính đối với các đấng thần linh. Mọi nghi thức đều do thầy mo người Tày chủ trì, tuân thủ nghi lễ cổ truyền, thể hiện sâu sắc phong tục và niềm tin tâm linh của cư dân miền sơn cước.

Đặc biệt, trong khuôn viên đền còn có ngôi mộ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, gắn với truyền tích bà Lê Thị Kiểm cùng con trai hóa tại Đông Cuông sau khi phu quân – ông Hà Văn Thiên – qua đời. Nơi đây được xem là vùng đất tụ linh, linh khí hội tụ, minh chứng cho niềm tin thiêng liêng mà người dân dành cho Mẫu.

Với giá trị lịch sử, văn hóa và tâm linh sâu sắc, đền Đông Cuông được nhiều nhà nghiên cứu đánh giá là cội nguồn của Mẫu Thượng Ngàn trong hệ thống thờ Mẫu Việt Nam. Ngôi đền không chỉ là điểm tựa tâm linh của nhân dân mà còn là điểm đến hấp dẫn trong hành trình du lịch văn hóa tâm linh Lào Cai, nơi du khách tìm về với nguồn cội, cảm nhận sự linh thiêng giữa đại ngàn, và lắng nghe tiếng vọng của niềm tin qua bao thế hệ.

 Bùi Kiểm